بر اساس گزارشی که توسط سازمان همکاری‌های اقتصادی (OECD) تحت عنوان "تغییر الگوهای تجاری بورس‌های اوراق بهادار و بخش‌بندی بازارها" در سال ۲۰۱۶ منتشر شده، منبع درآمدی بورس‌ها به سمت معاملات اواراق مشتق متمایل شده است.

معاملات آتی سبد سهام با کارکرد آتی شاخص از روز یکشنبه ۲۵ آذر ۱۳۹۷ در بورس تهران آغاز شد. به گزارش کانون کارگزاران به نقل از پایگاه خبری بازار سرمایه(سنا)، مطالعات بورس اوراق بهادار تهران برای راه‌اندازی این ابزار از سال‌ها پیش آغاز شده بود و با طرح موضوع توسط بورس اوراق بهادار تهران، کمیته فقهی سازمان نیز این ابزار را مورد بررسی‌های موشکافانه‌ای قرار داد و با انجام اصلاحات و تأکید بر الزاماتی مورد تأیید قرار داد. پس از تدوین مقررات در بورس تهران و تصویب آن توسط سازمان بورس، عملیاتی شدن این ابزار با انجام اصلاحاتی در سامانه‌های نرم‌افزاری بازار سرمایه آغاز شد. در این خصوص  روابط عمومی بورس تهران گفتگویی با رضا کیانی مدیر تحقیق و توسعه انجام داده است که در زیر می آید.

ابزار مشتق در بازارهای سرمایه دنیا از چه جایگاهی برخوردار است و در طول زمان چه روندی را پشت سرگذاشته است؟

معاملات ابزار مشتق در جهان روندی صعودی را پشت سرگذاشته است. بر اساس گزارشی که توسط سازمان همکاری‌های اقتصادی (OECD) تحت عنوان "تغییر الگوهای تجاری بورس‌های اوراق بهادار و بخش‌بندی بازارها" در سال ۲۰۱۶ منتشر شده، منبع درآمدی بورس‌ها به سمت معاملات اواراق مشتق متمایل شده است.

سهم معاملات اوراق مشتق (معاملات توافقی) در بورس‌های مورد بررسی در این گزارش از ۱۵ درصد در سال ۲۰۰۴ به  22 درصد در سال ۲۰۱۴ افزایش یافته است.

هم‌چنین بر اساس گزارش فدراسیون جهانی بورس‌ها (WFE) که۴۸ بورس بزرگ را مورد بررسی قرار داده است، تعداد قراردادهای مشتق از سال ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۷ بیش از ۱۷۰ درصد رشد داشته است. مطابق بررسی انجام‌شده در این گزارش در سال ۲۰۱۷ حدود ۲۵ میلیارد قرارداد مشتق در این بورس‌­ها مورد معامله قرار گرفته است. بر اساس گزارش WFE در سال ۲۰۱۷ مشتقات مبتنی بر شاخص  (آتی و اختیار معامله) ۶۱ درصد از کل مشتقات مبتنی بر سهم را شامل شده است. بدین ترتیب مشخص است که بخش مهمی از قراردادهای مشتق در دنیا را قراردادهای مبتنی بر شاخص تشکیل می‌دهند.

با توجه به اینکه آتی سبد سهام کارکردی همچون آتی شاخص دارد، لطفاً در ارتباط با مشتقات شاخص و نقش شاخص در این بین توضیح دهید. اصولاً شاخص چه نقشی در معاملات و سرمایه‌گذاری در بازارهای اوراق بهادار دارد؟

شاخص در بازار سرمایه ایران به طور سنتی تنها به عنوان یک نماگر  مورد توجه قرار گرفته است اما در بازارهای مالی پیشرفته شاخص بیشتر به عنوان یک ابزار سرمایه‌گذاری مورد استفاده قرار می‌گیرد. ابزارهای سرمایه‌گذاری مبتنی بر شاخص به طور متداول شامل صندوق‌های شاخصی و مشتقات مبتنی بر شاخص هستند.

تا امروز تنها ابزار سرمایه‌گذاری در شاخص در بازار سرمایه ایران را صندوق‌های شاخصی تشکیل می‌دادند. از این پس آتی سبد سهام نیز به عنوان یک ابزار سرمایه‌گذاری مبتنی بر شاخص وارد بازار سرمایه ‌شده است. توجه کنید که صندوق‌های شاخصی با خطای ردگیری رو به رو هستند اما آتی و اختیار معامله سبد سهام به گونه‌ای طراحی شده‌اند که خطای ردگیری آنها صفر است. این امر به دلیل شباهت کامل ترکیب سبد سهام و سبد شاخص و یکسانی تعدیلات آن‌ها است.

کمیته فقهی سازمان بورس آتی و اختیار معامله سبد سهام را مورد تأیید قرار داده است. در این مورد بیشتر توضیح دهید، کمیته فقهی چه ملاحظاتی در مورد این ابزار داشت و با چه شرایطی با راه‌اندازی آن موافقت کرد؟

از نظر فقهی بررسی‌های مفصلی در مقاطع زمانی گوناگون روی آتی و اختیار معامله شاخص انجام شده است. اعضای محترم کمیته فقهی بر این باور بودند که شاخص به عنوان یک عدد، مالیّت ندارد و نمی‌تواند مورد دادوستد قرار گیرد. بنابراین شاخص به عنوان نشان‌دهنده‌ی ارزش یک سبد از سهام مورد بررسی کمیته فقهی قرار گرفت. هر شاخص نشان‌دهنده‌ ارزش سبدی از اوراق بهادار است و از این نظر رابطه‌ سبد سهام و شاخص مانند رابطه‌ واحد سرمایه‌گذاری صندوق و NAV آن است. به بیان دیگر اگر ما سبدی از سهام تشکیل دهیم که سهام موجود در آن با همان ترکیب و نسبت در شاخص هم حضور داشته باشند، تغییرات ارزش سبد سهام و آن شاخص دقیقاً با یکدیگر برابر خواهند بود. بنابراین کمیته فقهی با این شرط که سبد سهامی که شاخص بر اساس آن طراحی شده، قابل تحویل باشد با انجام معاملات آتی و اختیار معامله آن موافقت کرد. 

با توجه به تأکید شما در مورد یکسانی قراردادهای آتی سبد سهام و آتی شاخص، چه تفاوتی میان آن‌ها وجود دارد؟

تنها تفاوت میان آتی سبد سهام و آتی شاخص متعارف در این نکته خلاصه می‌شود که در آتی سبدی که در بورس تهران راه‌اندازی شده است اگر خریدار مایل به دریافت فیزیکی سبد سهام باشد، فروشنده موظف به تحویل سبد سهام خواهد بود. البته اگر هر دو طرف خریدار و فروشنده مایل به تسویه نقدی باشند این امر مورد تأیید کمیته فقهی بوده و در مقررات نیز امکان‌پذیر دانسته شده که تسویه به صورت نقدی انجام شود. 

در مورد تعدیلات شاخص کمیته فقهی چه نظری دارد؟ تعدیلاتی که پس از تقسیم سود نقدی، افزایش سرمایه یا تغییر ترکیب شرکت‌ها در شاخص انجام می‌شود، چگونه در قراردادهای آتی سبد سهام اثر می‌گذارد؟

بر اساس مصوبه کمیته فقهی تمامی تعدیلات سبد شاخص شامل سود نقدی، افزایش سرمایه و جابجایی شرکت‌ها به عنوان شرط ضمن عقد در قرارداد میان خریدار و فروشنده در نظر گرفته می‌شود. بنابراین کارکرد آتی سبد کاملاً همانند کارکرد آتی شاخص متعارف خواهد بود. اگر مثلاً در شاخص ۳۰ شرکت تغییری در ترکیب شرکت‌ها انجام شود، همان تغییر در آتی سبد سهام هم اعمال می‌شود. این امر در مورد افزایش سرمایه و سود تقسیمی هم صادق است. بنابراین طراحی به صورتی انجام شده که سبدی که موضوع قرارداد آتی قرار دارد، کاملاً مشابه شاخص مورد نظر باشد و این شباهت و همسانی را در طول مدت قرارداد حفظ کند. بنابراین سود و زیان سرمایه‌گذاران در آتی سبد سهام با تغییرات شاخص مربوطه به راحتی قابل محاسبه است.

آتی سبد سهام از بعد سرمایه‌گذاری چه کارکردی دارد؟

آتی سبد سهام با توجه به آن‌که کارکردی همانند آتی شاخص دارد می‌تواند در پوشش ریسک بازار یا صنایعی که بر روی آنها آتی تعریف شده، مورد استفاده سرمایه‌گذاران قرار گیرد. این ابزار با توجه به خاصیت اهرمی خود از جذابیت بالایی برای سرمایه‌گذاری در بازار نیز برخودار است. سرمایه‌گذاران می‌توانند با فروش آتی سبد سهام و خرید سبد سهام آن از موقعیت‌های آربیتراژی استفاده کنند. این ابزار همچنین می‌تواند بر جذابیت صندوق‌های شاخصی نیز بیفزاید.